11 listopada 1928 r. przed koszarami im. generała Fiszera przy ulicy 3 Maja (obecnie ulica Lwowska) odsłonięty został Pomnik Poległych Żołnierzy 12 Pułku Piechoty. W cztery dni po kolejnej rocznicy odzyskania niepodległości przez Polskę przypominamy okoliczności powstania tego monumentu.
Od odrodzenia Rzeczpospolitej w listopadzie 1918 r. przez całe lata 20. nie było w Wadowicach miejsca, które godnie upamiętniałoby czyn niepodległościowy i walkę o polskie granice. Inicjatywę budowy pomnika, którym uczczono by pamięć o poległych żołnierzach 12 pułku piechoty podjął dopiero ppłk Józef Stefan Ćwiertniak, ówczesny dowódca wadowickiej „dwunastki”. Do Komitetu Obywatelskiego Budowy Pomnika weszli przedstawiciele różnych środowisk – począwszy od władz wojskowych, miejskich i powiatowych po duchowieństwo, okoliczne ziemiaństwo i mieszczaństwo. 12 pułk reprezentowali ppłk Ćwiertniak, jego zastępca ppłk Artur Sadowiński oraz kpt Franciszek Mucha. Komitet zaproponował aby pomnik stanął przed koszarami przy ulicy 3 Maja, będącymi siedzibą dowództwa jednostki i garnizonu.
Obelisk został zaprojektowany przez artystę-rzeźbiarza Józefa Jurę. Szczyt wykonanego z piaskowcowego cokołu zdobiła urna z emblematami Krzyża Walecznych i girlandą laurową. Na jego bokach umieszczono wykonane z brązu nazwy sześciu pól bitewnych, w których walczyli żołnierze „dwunastki”: Stonawa 23.I.1919, Dusanów – Firlejów 27.V.1919, Szaciłki 8.V.1920, Kality – Bojary 21-23.V.1920, Suszki 19.VI.1920, Leszniów 1.VIII.1920. Mniej więcej w połowie pięciometrowego postumentu umieszczona została figura żołnierza z bronią u boku, częścią ekwipunku oraz Krzyżem Walecznych na piersi munduru. Poniżej figury wmurowana była tablica o treści:
Trzystu pięćdziesięciu
Wiernym synom Ojczyzny
z 12. P.P.
Ległym w bojach
O jej Wolność i Granice w latach
1918 – 1920
Dumni ich męstwem
Wdzięczni wspomnieniem
Bliscy sercem
- P.P. i Ziemia Wadowicka
Tuż za tablicą dedykacyjną umieszczono miedzianą puszkę, w której znajdowały się: akt erekcyjny budowy pomnika, lista członków Komitetu jego budowy, wykaz korpusu oficerskiego 12 pułku i żołnierzy poległych w latach 1918 – 1920 oraz ziemia, którą w październiku 1928 r. przywieziono z pól bitewnych w Beresteczku i Leszniowie.
Uroczystego odsłonięcia pomnika dokonano w 10. rocznicę odzyskania niepodległości – 11 listopada 1928 r. O wydarzeniu tym (co ciekawe pod datą 10 listopada, czyli dzień przed wydarzeniem) wspominał kronikarz klasztoru karmelitów bosych z wadowickiej „Górki”: Na uczczenie 10-lecia niepodległości Polski (…) wadowicki garnizon ufundował pomnik żołnierza na ul. 3 Maja, przed koszarami, na uczczenie żołnierzy z ziemi wadowickiej, poległych w obronie Ojczyzny powstającej. Rzeźbił J. Jura. O pomniku pisano również w do dodatku do „Ilustrowanego Kuryera Codziennego” (nr 341) z 10 grudnia 1928 r.: Pomnik ku czci bohaterów 12 pp stanął świeżo w Wadowicach, staraniem 12 pp. i ziemi wadowickiej, która w ten sposób pragnęła uczcić pamięć 350 poległych w walce z przemocą bolszewicką. Należy tutaj sprostować tą informację. Bój pod Stonawą żołnierze „dwunastki” stoczyli bowiem z Czechami w trakcie konfliktu o Śląsk Cieszyński a pod Firlejowem dwa bataliony pułku walczyły o przeprawę przez rzekę Gniła Lipa z Ukraińcami.
W okresie dwudziestolecia międzywojennego Pomnik Poległych Żołnierzy 12 Pułku Piechoty był miejscem, gdzie rozpoczynały się lub kończyły uroczyste obchody świąt 3 maja lub 11 listopada.
(M.W.)
Bibliografia
Źródła
Pomnik ku czci bohaterów 12 pp, „Ilustrowany Kuryer Codzienny”, Dodatek Tygodniowy nr 49 z dn. 10 grudnia 1928 r., s. 11.
Wadowice w zapiskach klasztornych kronikarzy 1892–1945, wybór i oprac. H. Cz. Gil OCD, Wadowice 2002 s. 59.
Literatura
Mucha F., Zarys historii wojennej 12-go Pułku Piechoty, Warszawa 1928.
Siwiec-Cielebon M., Garnizon wadowicki jako czynnik miastotwórczy. Wpływ rozbudowy infrastruktury wojskowej na rozwój przestrzenny miasta – zarys problematyki, „Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny”, nr 12, 2009, s. 60.
Siwiec-Cielebon M., Historia świadka historii. Zarys dziejów Pomnika Poległych Żołnierzy 12 Pułku Piechoty Ziemi Wadowickiej (1928–2001), „Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny”, nr 7, 2002, s. 73-87.
Siwiec-Cielebon M., Nie samą służbą wojsko żyje. Garnizon wadowicki w życiu społecznym miasta i regionu w ostatnim półroczu przed wybuchem II wojny światowej, „Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny”, nr 16, 2013, s. 97.
Witkowski M., Bez ostatniego rozdziału. Nowa historia pomnika Poległych Żołnierzy 12 Pułku Piechoty, „Wadoviana. Przegląd historyczno-kulturalny”, nr 14, 2011, s. 111.
